![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/09/Աղթամար_Գ1-scaled.jpg)
Աղթամարի Սբ. Խաչ
Հուշարձանի մասին Տիրան Մարությանը առաջին անգամ գրում է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» մենագրության մեջ (1976 թ., էջ 111-116): Այնտեղ էլ հրատարակվում է եկեղեցու հատակագծի համաչափությունների վերլուծության գծագիրը: Աղթամարի Սբ. Խաչի մասին տե՛ս նաև «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» գրքում (1989 թ., էջ 103-105):
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/07/Այգեշատ_Աքսոնոմետրիկ_Տեսքի_Վերակազմություն-300x300.jpg)
Այգեշատի Թարգմանչաց եկեղեցի
Հուշարձանին առաջին անգամ Տ. Մարությանը անդրադարձել է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» մենագրության մեջ (1976 թ., էջ 93-99)՝ այնտեղ էլ տեղադրելով եկեղեցու վերակազմության գծագրերը: Հետագայում՝ 1989 թ. լույս տեսած «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» մենագրությունում, հրատարակվում է եկեղեցու արևմտյան ճակատի վերակազմության երկրորդ տարբերակը (էջ 97):
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Անի_Առաքելոց_Գ2-scaled.jpg)
Անիի Առաքելոց եկեղեցի
10-11-րդ դարերի հինգ գմբեթանի (կենտրոնական մեծ և չորս փոքր անկյունային) եկեղեցու վերակազմությունը կատարվել է այն չափագրած և ուսումնասիրած Թ. Թորամանյանի նյութերի հիման վրա: Վերակազմությունն առաջին անգամ հրատարակվել է «Ավանի տաճարը» գրքում (1976 թ.), իսկ ավելի մանրամասն մշակված տարբերակը՝ «Հայ դասական ճարտարապետության ակունքներում» գրքում (2003 թ.):
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Ավան_Գ1-300x300.jpg)
Ավանի տաճարը
1976 թ. հրատարակվում է Տիրան Մարությանի «Ավանի տաճարը» մենագրությունը: Դեռևս 20-րդ դարասկզբին ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը հանգում է այն մտքին, որ Ավանի տաճարը եղել է հինգ գմբեթանի հորինվածքով: Տ. Մարությանը հուշարձանի տեղում կատարած մանրամասն հետազոտության արդյունքների հիման վրա կազմում է եկեղեցու վերակազմության նախագիծը՝ հաստատելով Թորամանյանի դրույթը Ավանի հինգգմբեթանի հորինվածքի վերաբերյալ:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/10/Ավան-Հռիփսիմեատիպ_Գ1-scaled.jpg)
Ավանատիպ տաճարների հատակաձևի կազմավորման ընթացքը և կանոնական համակարգը
Հիմնվելով Ավանատիպ տաճարների իր ուսումնասիրությունների վրա, Տիրան Մարությանը բացահայտում է նրանց հատակագծերի ստեղծման կանոնական համակարգը և օրինաչափությունները, որոնք շարադրված են իր «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» մենագրության մեջ (էջ 166-170):
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/10/Ատենի_Սիոն_Գ1-300x300.jpg)
Ատենի Սբ. Սիոն
Ատենի Սբ. Սիոն Ավան-Հռիփսիմեատիպ եկեղեցին գտնվում է Վրաստանի Գորի քաղաքի մոտակայքում: Այն կառուցվել է հայազգի Թոդոսակ ճարտարապետի կողմից VII դարում: Եկեղեցու մասին Տիրան Մարությանը առաջին անգամ գրում է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» (1976 թ., էջ 149-157) , այնհուհետև՝ «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» (1989 թ., էջ...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/07/Արամուս_Գ1-300x300.jpg)
Արամուսի Ծիրանավոր Սբ. Նշան
Ավանատիպ Արամուսի եկեղեցուն Տիրան Մարությանը առաջին անգամ անդրադարձել է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» գրքում (1976 թ., էջ 46-49)՝ տեղադրելով հուշարձանի հատակագիծը և հատակագծի համաչափությունների վերլուծության գծագիրը: Վերակազմության մյուս գծագրերը հրատարակվում են 1989 թ. «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» գրքում՝ եկեղեցուն նվիրված գլխում (էջ 79-81):
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Բանակ_Գ1-300x300.jpg)
Բանակի տաճարը
Տ. Մարությանը կազմել է Բանակի եկեղեցու վերակազմության նախագիծը, անդրադարձել է նրա կառուցման ժամանակին, շինարարական հետագա փուլերին, եկեղեցու համաչափական վերլուծությանը և տեղին՝ զվարթնոցատիպ հուշարձանների շարքում: Ի սկզբանե Տիրան Մարությանը նախատեսում էր առանձին մենագրություն հրատարակել՝ նվիրված Տայք նահանգի զվարթնոցատիպ Բանակ եկեղեցուն, սակայն հետագայում հետազոտության շրջանակների մեջ ընդգրկվեցին նահանգի ողջ հայտնի ճարտարապետական կոթողները...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/07/Գառնահովիտ_Գ5-300x300.jpg)
Գառնահովիտի Սբ. Գևորգ
Գառնահովիտ գյուղի ավանատիպ եկեղեցուն Տիրան Մարությանը առաջին անգամ անդրադառնում է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» գրքում (1976 թ., էջ 50-63), որտեղ էլ հրատարակում է վերակազմության նախագիծը: Հուշարձանի մասին տե՛ս նաև Տիրան Մարությանի «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» գրքում (1989 թ., էջ 81-83):
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Վերակազմության_Տ_Մարությանի_Տարբերակ.jpg)
Գառնիի բոլորակ եկեղեցի
Տ. Մարությանը բոլորակ եկեղեցին վերակազմել է երկհարկ տեսքով՝ իր չափերով և հորինվածքով համահունչ հարևանությամբ գտնվող Գառնիի հեթանոսական տաճարին, քննադատության է ենթարկել Ստ. Մնացականյանի եռահարկ վերակազմության առաջարկը, ինչպես նաև շտկումներ է մտցրել Ա. Սահինյանի կազմած եկեղեցու հատակագծի մեջ (արևմտյան ավանդատների կիսաշրջան խորշերը դեպի արևելք ուղղելով): Հուշարձանի մասին ավելի մանրամասն տե՛ս «Գառնիի...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Զվարթնոցագիտություն_շապիկ-300x300.jpg)
Զվարթնոց
1960 թ. Տ. Մարությանը արդեն կազմել էր Զվարթնոցի իր վերակազմության գծագրերը: 1963 թ. հրատարակվում է «Զվարթնոց և զվարթնոցատիպ տաճարներ» մենագրությունը, որը հետագայում հիմք է դառնում իր թեկնածուական ատենախոսության համար: Տ. Մարությանը իր աշխատություններով ավարտին է հասցնում Զվարթնոցի թորամանյանական վերակազմությունը: Նա կազմում է Զվարթնոցի առաջին, երկրորդ, երրորդ հարկաբաժինների, վերնահարկի, վերնահարկ բարձրացող...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2024/01/Լեկիթ_Գ6-300x300.jpg)
Լեկիթի տաճարը
Այժմյան Ադրբեջանի տարածքում գտնվող զվարթնոցատիպ Լեկիթի տաճարին Տիրան Մարությանն առաջին անգամ անդրադառնում է «Զվարթնոց և զվարթնոցատիպ տաճարներ» գրքի (1963 թ.) «Զվարթնոց և Լյակիթ» գլխում (էջ 102-109), որտեղ էլ զետեղված է հուշարձանի ճակատի սխեմատիկ վերակազմությունը: Տաճարի մասին առավել հանգամանալից Տիրան Մարությանը գրում է Լեկիթի բոլորակ տաճարը. - «Հանդէս Ամսօրեայ», 2001, էջ...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/10/Կամիս_Գ1-300x300.jpg)
Կամիս (Կիագմիս-Ալթի)
Տայք նահանգի Կամիս վեցաբսիդ եկեղեցուն Տիրան Մարությանն անդրադարձել է իր «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները» (1972 թ., էջ 112), «Հայ ճարտարապետության հուշարձաններ. Խորագույն Հայք» (1976 թ., էջ 135-136) գրքերում, ինչպես նաև «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» մենագրության մեջ (1989 թ., էջ 226-228), որտեղ էլ զետեղված է եկեղեցու ճակատի վերակազմությունը:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Հռիփսիմե_Գ2-300x300.jpg)
Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցի
Էջմիածնի սբ. Հռիփսիմեի եկեղեցուն Տ. Մարությանը անդրադարձել է իր «Ավանի տաճարը» (1976 թ.)՝ էջ 77-92, «Архитектурные памятники: Звартноц, Собор Анийской Богоматери...» (1989 թ.)՝ էջ 87-94, «Հայ դասական ճարտարապետության ակունքներում» (2003 թ.)՝ էջ 84-104 աշխատություններում:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/07/Ձորադիր_Արևմտյան_Ճակատի_Վերակազմություն-300x300.jpg)
Ձորադիրի Սբ. Էջմիածին
Ձորադիրի (Սորադիր) Սբ. Էջմիածին եկեղեցու ճարտարապետությանը Տ. Մարությանը առաջին անգամ անդրադարձել է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» մենագրության մեջ (1976 թ., էջ 64-76), ինչպես նաև «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» գրքում (1989 թ., էջ 84-87): Տ. Մարությանը կազմել է եկեղեցու վերակազմությունը՝ գմբեթի նախնական տեսքով:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/09/Մարտվիլի_Գ1-300x300.jpg)
Մարտվիլի
Քութաիսի քաղաքից ավելի քան երեսուն կիլոմետր հյուսիս-արևելքում գտնվող Մարտվիլիի եկեղեցու մասին Տիրան Մարությանը առաջին անգամ գրել է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» գրքում (1976 թ., էջ 161-163)՝ տեղադրելով հուշարձանի հատակագիծը և հատակագծի համաչափությունների վերլուծության գծագիրը: Հուշարձանի մասին տե՛ս նաև «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» գրքում (1989 թ.,...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Մոխրենիս_Գ1-scaled.jpg)
Մոխրենիսի Օխտը դռնի եկեղեցի
Ավելի մանրամասն հուշարձանի մասին տե՛ս ««Օխտը դռնի» վանքը» անտիպ հոդվածում: Վերակազմությունն առաջին անգամ հրատարակվել է «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери...» (1989 թ., էջ 107-109) գրքում:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/09/Նինոծմինդա_Գ4-scaled.jpg)
Նինոծմինդա
Կախեթիայում գտնվող Նինոծմինդայի տաճարին Տիրան Մարությանը առաջին անգամ անդրադառնում է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» գրքում (1976 թ., էջ 117-122), որտեղ էլ հրատարակվում են տաճարի վերակազմության գծագրերը: Հուշարձանի մասին տե՛ս նաև «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери …» (1989 թ., էջ 109-111) գրքում:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/10/Հին_Շուամթա_Մեծ_Գ1-300x300.jpg)
Հին Շուամթայի գմբեթավոր մեծ եկեղեցի
Վրաստանի Թելավ քաղաքի մոտակայքում է գտնվում Հին Շուամթայի վանախումբը, որի կազմում են Ավան-Հռիփսիմեատիպ գմբեթավոր մեծ և փոքր եկեղեցիները: Հին Շուամթայի մեծ եկեղեցու մասին տե՛ս Տիրան Մարությանի «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» (1976 թ., էջ 158-160) և «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» (1989 թ., էջ 133-134) մենագրություններում:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Արևմտյան_Ճակատ_Վերակազմություն-300x300.jpg)
Չախմուսի եկեղեցի
Առաջին անգամ եկեղեցու հատակագիծը հրատարակվել է «Ավանի տաճարը» (1976 թ., էջ 105) գրքում, իսկ ամբողջական վերակազմությունը հրատարակվել է «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери...» (1989 թ., էջ 105) գրքում: Հուշարձանի մասին տե՛ս նաև «Չախմուս» անտիպ հոդվածը:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Ջվարի_Գ4-scaled.jpg)
Ջվարիի Սբ. Խաչ եկեղեցի
Ճարտարապետը խորազննին վերլուծության է ենթարկել եկեղեցու ճարտարապետական հորինվածքը, շինարարական փուլերը, կառուցման ժամանակը, համաչափությունները. հայկական արձանագրությունները և կառուցողներին, ինչպես նաև հուշարձանի տեղը Ավան-Հռիփսիմեատիպ եկեղեցիների շարքում: Տիրան Մարությանը վերակազմել է սբ. Խաչ եկեղեցու նախնական հատակագիծը և արտաքին տեսքը՝ ցույց տալով չորս ավանդատների հետագայում կառուցված լինելը: Ջվարիի սբ. Խաչ եկեղեցուն Տիրան Մարությանն անդրադարձել...
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/07/Սիսիան_Գ2-300x300.jpg)
Սիսիանի Սբ. Հովհաննես
Հուշարձանի մասին տե՛ս Տիրան Մարությանի «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» (1976 թ., էջ 100-102) և «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» (1989 թ., էջ 99-101) գրքերում:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/10/Վարագավանք_Գ2-300x300.jpg)
Վարագավանքի Սբ. Աստվածածին
Վասպուրականի ներքին Վարագավանքի Սբ. Աստվածածին Ավան-Հռիփսիմեատիպ եկեղեցու մասին տե՛ս Տիրան Մարությանի «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» (1976 թ., էջ 108-110) և «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» (1989 թ., էջ 102-103) մենագրություններում:
![](https://tiranmarutyan.am/wp-content/uploads/2023/04/Քոլատակ_Գ3-300x300.jpg)
Քոլատակի Սբ. Աստվածածին եկեղեցի
Առաջին անգամ եկեղեցու հատակագիծը հրատարակվել է «Ավանի տաճարը և համանման հուշարձաններ» (1976 թ., էջ 104) գրքում, իսկ ամբողջական վերակազմությունը հրատարակվել է «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери ...» (1989 թ., էջ 101-102) գրքում: